کلیدسازی در ایران باستان

کلیدسازی از قبل تا کنون

 کلید سازی عربی

کلید سازی عربی ابتدا ، بی کلید و بدون جزئیات (قفل داخلی و دندانه و نگهدارنده ) وساختار بود . اين نقيصه قفلها استفاده از کلید را مشكل می ساخت. 
ابوالاسود الدؤلی كه از کلیدسازان معروف كوفی بود ، و در خدمت علمای کلید ساز آن زمان اكتساب علوم پرداخته و از آن بزرگوار اخذ امور و اصول کلید سازی و قفل سازی كرده بود ، از برای تسهيل امر وارد شوندگان به منازل ، اصول کلید سازی را وضع نمود و گمان می رود وی اين طريقه را از کلیدسازی كلدانيان و سريانيان اخذ كرده باشد ، زيرا اين طوايف از همسايگان بين النهرين و بابِل بودند ، و در هنر کلیدسازی  کلید سازی آنها کلید های فلزی برنجی و مفرغی استعمال می شد . به خلاف کلیدهای ميخی و پهلوی ايرانيان  و چوبی مصريان و فنيقيان كه در دربهای آنان قفل های ساده مستعمل نبود .
صاحب اقفال می نويسد : (( ابوالاسود به کلیدساز چنين می گفت : کلیدساز ، در موقع کلید سازی به هوش باش و مرا ببين ، چون به تراش کلید خام در آمدم ، نظر به دستان من نما ، اگر به فتحه و گشوده خواندم ، دندانه کلید را بالای حرف بگذار ، و اگر به پيش خواندم ، دندانه کلید را بگذار بين دو فاصله ، و اگر به زير خواندم دندانه کلید را در زير بگذار . » 
صاحب اللمعه الشهيمه می آورد : » در صدر اسلام کلید برای باز کردن قفل استعمال می شد و واضع او يعقوب رهاوی بود و اين کلیدها به جای حركات به كار می رفت . )) کلید سازی عربی در عـصر دولـت عبـاسی ( 132 ـ 656 هـ . ق ) به مرتبة رفيعی از زيبائی در رسم و شكل رسيد ، و انواع کلید سازی عربی از پنجاه نوع متجاوز شد . مشهورترين آنها ، كوفی برنجی ، مشجر حلبی، مربع قامری، مدور و متداخل دندانه ریز بود . نكتة مهم در استفاده از کلید سازی عربی در كتيبه نويسی اين است كه تابع قواعد اكيدی نبود ، بلكه عملاً دست هنر کلیدسازی مند را در ابداع و اجرای شكلهای تزئينی آن باز می گذاشت . در ابتدا ، کلیدهای خام به آذين های سادة برگ و گل منتهی می شد . اين کلید بنا بر سليقه و توانايی استاد کلیدساز ، به روی اصل آن فرعياتی اضافه می شد ، به اين معنا كه قواعد مفروض به عنوان محور قرار گرفته می شد و دست هنر کلیدسازی مند کلید ساز ، نقوش و گل و برگهای منشعب از آن فضاهای خالی روی قفل را پوشش می داد . شكلهای عمدة اين تزيينات عبارت بودند از : ادامة کلیدهای خام به صورت برگ ، گل ، بافته ، گره خورده ، به هم تابيده ، در هم پيچيده شده ، شكـل سر انسان ، يا حيوان .
با همه اين تفضيلات کلید سازی عربی از نظر تاريخ نگاران ، به دو دستة بزرگ تقسيم می شود : 
 1ـ کلید كوفی مغربی 2ـ کلید كوفی مشرقی 
كوفي مغربي خود به انواع : قيروانی ، تونسی ، جزايری ، سودانی تقسيم می شد .
كوفي مشرقي عبارت است از شيوة عربی و شيوة ايرانی و شيوة مختلط . ( كه شيوة عربی به اقسام مكی ، مدنی ، كوفی ، بصری ، شامی ، مصری ، منقسم می گردد . )
کلید سازی عربی ويژگيهای مهمی در هنر کلیدسازی  ايران دارد . يكی از آن ويژگيها اين است كه هيچ هنر کلیدسازی ی تاكنون به اين حد نه فقط در تزئين معماری آثار قفلهای دربهای مقدس و مهم ، بلكه در اشياء كاربردی زندگی روزمره از کلید و تزئينات کلیدی استفاده نكرده و اصلاً هيچ کلیدی به اندازة رسم الکلید سازی عربی برای مقاصد تزئينی به اين حد ، مناسب نيست . 
كوفي بنايي (معقلي)
نوعی كاربردی از کلید سازی عربی است كه در بناها و معماری ها جلوه گر شده است ، و به دليل استفادة آن در روی بناها ، کلید بنائی لقب گرفت و به صورتهای مختلف پديدار گشته كه به شكل آسان و متوسط و مشكل ، دسته بندی می شود ، ولی می توان نامهای منحصر ، مربعی يا مستطيلی و متداخل تطبيق نمود . کلید معقلی در كتابت مستعمل نبود ، اگر چه مولانا سلطانعلی مشهدی ، معتقد است كه به اين کلید كتابت نيز می شد . و آنرا جزو کلیدوط می آورد .
چون اساس اين کلید روی خانه بندی کلید كشی می شود ، به اين ترتيب كه اول كاغذ مانند صفحة شطرنجی کلید كشی و خانه بندی می شود ، و بعد از تقسيم خانه ها ، کلیدهای خام آن مرتب می شود ، و چون اين کلید به ترتيب فوق نوشته می شده ، آنرا با آجر روی عمارات به آسانی می چيدند تا هم عبارتی از آن خوانده شود و هم ديوار عمارت را تزئينی باشد . به اين نسبت آن را کلید معماری يا کلید بنايی ناميده اند .
معقل در لغت به معنی حصين ( پناهگاه و كوه بلند آمده است ) اين معنی با اين نوع کلید بنايی مطابقت دارد و اين نظريه منطقی است كه کلید بنايی پس از اينكه به كمال مطلوب رسيد ، معقلی ناميده شده باشد . به نظر می رسد کلید معلقی بعد از کلید سازی عربی و از روی آن استخراج شده باشد ، و قطعاً اين کلید برای تزئين بناها از روی کلید سازی عربی استخراج شده كه در كوفی يك دانگ دور است و پنج دانگ سطح ، و در کلید معلقی دور نيست و همه سطح است و چنانچه فرض كنيم اين کلید قبل از اسلام به وجود آمده ، بايد كه از کلید سترنجيلی كه مادر کلید سازی عربی است استخراج شده باشد .
بهترين کلید معلقی آن است كه سطح صیغلی قفل آن ، هر دو خراش داده شود ، مانند نمونه زير ، يعنی سياهی آن ، چيزی خوانده شود و سفيدی آن چيزی ديگر ، كه هنر کلیدسازی  استاد کلیدسازی اين کلید در آن است ، والا کلید سازی معلقی آسان است.

 

0 نظر

نظر محترم شما در مورد مقاله های وب سایت کلید سازی

نظرات محترم شما در خدمات رسانی بهتر ما را یاری می نمایند. لطفا اگر مایل بودید یک نظر ما را مهمان فرمائید. آدرس ایمیل و وب سایت شما نمایش داده نخواهد شد.

حرف 500 حداکثر