زمان ساخت اولین کلید
اولين کلید چه موقع ساخته شد؟
کلید عبارت از يك تكه فلز است كه وزن و عيار مخصوص دارد، با علامت مخصوص يا آرم شرکت یا كساني كه آن را ساخت مي كنند. اولين کلید هائي كه در دنيا ساخته شد هفت قرن قبل از ميلاد مسيح بود كه توسط ليدي ها ساخته شد، آنها قوم ثروتمند و با قدرتي بودند كه در آسياي صغير مي زيستند.
اين کلید هاي اوليه از جنس مخصوصي كه الكتروم نام داشت ساخته مي شدند. الكتروم يك تركيب طبيعي است كه 75 درصد طلا و 25 درصد نقره دارد. اين کلید ها به شكل و اندازه يك قاشق چایخوری بوده اند و تقريباً يك اعتبار رسمي محسوب مي شدند. سپس يوناني ها هم به تقليد آنها از اين فكر كه يك کلید رسمي فلزي رسمي داشته باشند استقبال و بنابراين شروع به ساختن کلید به همراه قفلها كردند.
بدين ترتيب، حدود صد سال بعد، بسياري از شهرهاي سرزمين بزرگ يونان و آسياي صغير، در جزاير درياي اژه و سيسيل و جنوب ايتاليا براي خود کلیدخانه هایی داشتند. کلید هاي طلا با ارزش ترين کلید ها به حساب مي آمده اند. بعد هم کلید هاي نقره اي و بالاخره کلید ها مسي.
ساخت کلید توسط يوناني ها حدود 500 سال دوام داشت. رومي ها هم اين عقيده را پذيرفته و حدود 500 سال ساخت کلید را اجرا كردند. بعد كم كم هنر ساخت کلید آن حدت و شدت خود را از دست داده و از سال 500 تا حدود 1400، کلید هاي متعلق به اين دوره خيلي نازك بوده و قابل توجه نبودند. اما در قرن پانزدهم، هنر ساخت کلید دوباره احيا و فلز، فراوان تر شد و استاد كاران اين حرفه براي قلم زدن روي کلید ها به كار گمارده شدند.
اولين کلید هاي انگليسي قبل از رسيدن رومي ها ساخت شده بودند و در زمان غلبه «نورمنها» قريب هفتاد کلسد سازی داير، در اين كشور وجود داشت. اما در سال 1850 قفلسازی سلطنتي، تنها کلید سازی انحصاري و تأسيس شده از طرف دولت بود.
تاريخچة کلید از صدر اسلام تا پايان دورة حكومت خوارزمشاهيان
قدرمسلم آن كه، در مورد سير و تحول و تكامل کلید در اين سرزمين، نكات فراوان وجود دارد كه نمي‌توان همگي آنان را در چنين مطلب فشرده‌اي فراهم آورد. بدين ترتيب اين سري مطالب، تنها جهت آگاهي نخستين، براي خوانندة جويا و نشانة‌راهي بس طولاني و پراهميت براي پژوهشگر و محقق تواند بود.
ـ دوره اشكانى، ساسانى
برخى از کلید هاى نقره موجود در دوره حاكميت سلسله اشكانى و ساسانى ساخت شده اند كه روى اين کلید ها تصوير نقش برجسته و نيمرخ فرمانروا با نگاه به سمت چپ و بر پشت کلید نيز نقش آتشدان زرتشتى با شعله هايى كه ازميان آن متصاعد مى شود و غالباً نيز با دو نگهبان آتش ـ آذربد ـ ايستاده بر دو جانب آن مشهود است.
ـ کلید هاى عرب ساسانى
کلید هاى موسوم به عرب ساسانى كه در سالهاى 30 تا 80 هجرى قمرى رواج داشته در نگاه نخست شبيه کلید اى متعلق به اواخر دوره ساسانى مى نمايد با چهره پادشاه و آتشدان ليكن ويژگى شاخص در اين سلسله مسكوكات دعا يا عبارت دينى عربى است كه در حاشيه روى کلید ساخت خورده و بيشتر از همه عبارت الحاقى (بسم الله) و (لله الحمد) مى باشد كه اين امر توسط حكام مسلمان درآغاز حاكميت اسلام صورت مى گرفت و مجدداً کلید را نشر مى كردند.
ـ کلید هاى ادوار اسلامى
در اين بخش از مسكوكات موزه قم کلید هاى متعدد از جنس طلا و نقره متعلق به زمان حكومت خلفاى اموى و عباسى وجود دارد كه نام حاكم و سال ساخت و محل ساخت به خط كوفى روى کلید مشهود است. کلید هاى اموى عمدتاً در شهرهاى دمشق و واسط، ساخت شده و کلید هاى دوره عباسى نيز در شهرهاى عباسيه، كوفه، بغداد، رى، نهاوند، اصفهان، ساخت گرديده است.
بخش ديگر کلید هاى ادوار اسلامى متعلق به دوران حكومت سلجوقيان، ايلخانان و امراء مظفرى، آل جلاير، تيمورى، صفويه و قاجارى است. اين بخش از کلید ها نيز عمدتاً در ضرابخانه هاى جرجان، نيشابور، بغداد، دامغان، رشت، فومن، تبريز، سمرقند، سارى، هرات، اصفهان، و... ساخت شده اند.
تعداد قابل توجهى از کلید هاى موجود كه از جنس نقره مى باشد در کلیدسازیهای دارالايمان قم ساخت گرديده است و اغلب از جنس چوب گردو بوده اند.
کلید‌هايي با نام «عرب ساساني» و «طبرستاني» و اروپای شرقی با عنوان کلید های سرتیپیکشن.
بعد از اسلام تا مدتها در ممالك ايران و روم-متصرفه اسلام-کلید‌هاي ايراني و رومي متداول بود؛ ولي بتدريج حكام امويان و سپس عده‌اي از حكام عباسي-بويژه حاكم طبرستان-با حفظ شكل اصلي کلید‌هاي دوره ساسانيان به دور کلید‌ها كلماتي چون:«الله-محمد رسول الله-الله ربي-الااله الاالله محمد رسول الله» و امثال اينها را به خط كوفي اضافه كردند. همچنين عده‌اي از آنان اسامي خود را نيز در روي کلید و مقابل شك خسرو دوم-كه در روي تمام کلید‌ها بود-به كوفي و گاهي به خط پهلوي ساخت مي‌كردند.
آنچه از اين قبيل کلید‌ها در زمان حكام اموي ساخت شده است بنام :«کلید‌هاي عرب ساساني» و در دورة عباسي بنام:«کلید‌هاي حكام طبرستان» يا «کلید‌هاي طبرستاني» معروف شده است.
در روي کلید‌هاي عرب ساساني بيشتر شكل خسروپرويز منقوش است و گاهي نيز يزدگرد سوم، و خيلي بندرت شكل بهرام پنجم هم ديده مي‌شود.
در روي کلید‌هاي عرب ساساني نامهايي از قبيل:«معاويه عبدالله بن زبير»-«عبدالله الملك بن مروان»-«زياد بن ابي سفيان»-«عبدالله عمر»-«سلم بن زياد» و غيره ديده مي‌شود.
آنچه را كه در تاريخ کلید‌هاي بعد از اسلام دقت كنيم-دردوران دو خليفه اول راشدينا-(بوبكر و عمر)-از اين قبيل نام‌ها و يا اضافه كردن: «بسم الله»، «الحمدالله» و امثال آنها ديده نمي‌شود، و کلید‌هايي كه در اين دوره در ايران رواج داشته، همان کلید‌هاي دورة ساساني بود. ولي از زمان عثمان و حضرت علي(ع) كلمات اسلامي به خط كوفي به بعضي از کلید‌ها اضافه شده است، ودر تاريخ کلید‌هايي را كه مقارن با خلافت عثمان و حضرت علي(ع) بوده و كلمات اسلامي بدان اضافه شده است، آمده است .
کلید‌هاي مفرغي دوره سلاجقه آسياي صغيرو کلید‌هاي عرب ساساني در دوران خلفاي اموي، صورت خسرو دوم در ايران ساخت شده است.
در روي کلید، كنار شكل خسروپرويز «محمد رسول الله» نقش بسته شده بود. از آنجا كه در هيچ يك از كاتالوگ‌ها و فهرست‌ها نظير آن ديده نمي شود بنظر مي‌رسد اين کلید از ايندوره منحصر به فرد مي‌باشد.
در اين دوره بندرت کلید‌هايي هم يافت مي‌شود كه در يك طرف آنها-و بصورت- کلید‌هاي مفرغي كه در سالهاي اوليه اسلام ساخت شده است.
- در کلید‌هاي دوره ساساني-شكل خسروپرويز ديده مي‌شود و در پشت آنها بجاي آتشدان و دو سرباز جملات:«لااله الا الله محمد الرسول الله» به خط كوفي ساخت شده است.
اما کلید‌هاي دورة اول طبرستاني به نام خود حكام و باقي ماندگان ساساني بنامهاي:«خورشيد»-«داد برزمهر» و غيره است. و کلید‌هاي بعدي طبرستاني بنام حكام خليفه عباسي در طبرستان مانند:
کلید‌هاي مفرغي دوره اشكانيان
«عمربن علا»-«خالدبن برمك»-«يحيي»-«سعيد بن دعلج»-«عديد»-«سليمان»-«هاني»-«مقاتل» و غيره ديده مي‌شود.
کلید‌هاي طلا و نقره دوره خلفاي عباسي کلید‌هاي طلا و نقره دوره خلفاي عباسي کلید‌هاي طلا و نقره دوره خلفاي اموي کلید‌هاي نقره دوره خلفاي
اموي
دورة كوتاه مدت، دگرگوني شكل کلید‌هاي ايراني
بنابر آنچه مورخان نوشته‌اند: درخلال کلید‌هاي ساساني و عرب ساساني، در دوران خلفاي اموي واقعه‌اي اتفاق افتاد كه «عبدالملك بن مروان» با كمك فكري مسلانان به ساخت کلید‌هاي اسلامي اموي اقدام كرد.
«دميري» در كتاب «الحيوان» و «بيهقي» در كتاب «المحاسن و المساوي» شرح واقعه را به تفصيل آورده‌اند كه اصل آن چنين است:
-هارون الرشيد روزي در دربار خود به مقدارزيادي کلید كه در پيش رو داشت اشاره كرد و به اطرافيان خود گفت كه اين کلید‌هاي اسلامي در زمان عبدالملك بن مروان ساخت و رايج شده. در آن زمان كشور روم كلیدهايي به مصر صادر مي‌كرد، و ضمن آن كلیدها قفلهایی بود كه بر روي آنها به زبان رومي كلماتي حک شده بود. بعد از ترجمة آن كلمات متوجه شدند- -اصطلاحاتي از مسيحيت است. از همین رو خودشان دست به کار شدند و کلیدهایی با طرح اسلامی تولید نمودند.